Twee politiemannen alleen in een barok paleis. Om hen heen niets dan kroonluchters, geschilderde plafonds en een overdaad aan goudomrande spiegels. Hun handen, omhuld door leren handschoenen, verstrengelen zich langzaam in elkaar. Stroef maar sensueel. Voorzichtig kijken ze door het harde plastic van hun beveiligingshelmen heen, recht in elkaars ogen. En dan weten ze: vanavond zullen er geen stokslagen vallen. Ze dansen!
Zo begint de korte film Sweet Dreams are Made of This van de Spaanse kunstenaar Carlos Aires. Het werk vormt onderdeel van een tentoonstelling over beeldende kunst op het snijvlak van muziek, architectuur en dans in Madrid.[i] In Sweet Dreams vloeien deze kunstdisciplines moeiteloos in elkaar over. Terwijl de agenten schuifelen door de balzaal van het huidige Museo Cerralbo, klinkt er op de achtergrond een tangobewerking van het bekende gelijknamige nummer van Eurythmics. ‘Some of them want to use you. Some of them want to be used by you.’ Net als het danspaar, glijdt de camera op een sierlijke manier door de ruimte. Ze beklimt de balustrades, zweeft om het stel heen en zoomt in op het gedraai van hun rubberen zolen op de gelakte houten dansvloer. Vlak naast de projectie is de songtekst te lezen in gotische letters, geknipt uit bontgekleurd papiergeld. ‘Frankfurt Gothic’ vertelt de kunstenaar me later, ‘een geliefd lettertype voor fascistische propaganda.’[ii]
Dat politiegeweld al jaren een thema is in Spanje, kan weinigen zijn ontgaan. De beelden van gewonde Catalaanse demonstranten die belaagd werden met rubberen kogels gingen in 2017 de hele wereld over. Minder bekend is dat het filmen van politieagenten in Spanje sinds 2015 officieel strafbaar is. De in Europa omstreden wet, de Ley mordaza, werd opgesteld naar aanleiding van de talloze filmpjes die op internet verschenen van het politiegeweld rondom de protesten van de 15M-beweging in 2011.[iii] De toen regerende conservatieve partij, de Partido Popular, wilde iets doen tegen de stroom van beelden die in een rap tempo een negatief imago van Spanje verspreidden. In plaats van het vaak onnodige geweld binnen de politie aan te pakken, besloten ze de beroepsgroep juist verder te beschermen. De anoniem geklede agenten, met hun zonnebrillen, petten of helmen, werden zo nog onzichtbaarder.
Om de oproerkostuums te kunnen huren had Aires, vanwege de Ley mordaza officieel toestemming van de overheid nodig. Hij zag dat niet gebeuren en zorgde dat hij via vrienden in de filmindustrie aan de pakken kon komen. Deze politieke context maakt de film van Aires op zichzelf al tot een rebelse daad en vergelijkbaar met het stiekem filmen van politiegeweld in Spanje. In beide situaties breekt de camera met de regels door scherp te stellen op agenten en hun gedrag aan een kritische analyse te onderwerpen. Al zijn de agenten in de fictie van Aires natuurlijk dansers die verstopt in de pakken de beroepsgroep ook nog eens letterlijk van binnenuit bevragen.
De kwetsbare tango van de twee mannen vormt een schril contrast met het machokarakter van hun anti-oproerkostuums. Het is alsof hun danspassen voorzichtig door dat schild van bravoure willen breken. Dat ze elkaar verliefd aankijken en een haast erotische spanning opbouwen, doet daar nog een schepje bovenop. Het maakt het werk daarnaast ook tot een ode aan de originele videoclip van Eurythmics uit de jaren negentig. Toen was het de androgyne Annie Lennox die strak in pak en met feloranje gemillimeterd haar het stereotype vrouwbeeld beproefde.
Volgens Aires is de tango ontstaan als vermaak onder Argentijnse zeelui. Al dansend zouden deze mannen met elkaar de tijd hebben gedood toen ze soms maandenlang tot elkaar veroordeeld waren, omsloten door zee. Deze mannelijke oorsprong zou nog te herkennen zijn aan de typische vechtelementen in de dans zoals messteekbewegingen. Het verhaal, feit of fictie, biedt een verassende blik op een dans die met haar strak geregisseerde mannen- en vrouwenrollen vaak vooral een viering van heteroseksuele liefde lijkt.
Maar liefst drieduizend euro (omgerekend) verknipte Aires voor de songtekst van Sweet Dreams. ‘Weet je wat me zo fascineert’ stelt hij, ‘dat al het geld waar iedereen zo naar streeft nooit volledig iemands bezit kan worden. Het blijft namelijk illegaal om je eigen kapitaal te vernietigen.’ Het idee sluit goed aan bij de melancholische ondertoon van de gekozen song van Eurythmics die eerder gaat over de eeuwige zoektocht naar geluk dan over het vinden ervan. Ook draagt het bij aan het illegale tintje van het werk. Het feit dat er hoge boetes staan op kapitaalvernietiging, maakt immers de daad van het verknippen van het geld voor de songtekst immers ook strafbaar. ‘Tja, ik vernietig het natuurlijk niet’ stelt Aires echter, ‘ik zet het om in kunst.’
Een paar dagen na het zien van Sweet Dreams stuit ik bij toeval op een ander werk van Aires in het MACBA in Barcelona. Het is opnieuw een dansvloer, bestaand uit een ritmisch patroon van azuurblauwe, roestig bruine, okergele en groene latjes, waar de verf half afgebladderd is. Of misschien maak ik dat er zelf van: een dansvloer. De film van de tangodansende agenten zit immers nog vers in mijn geheugen. Er hangen geen lintjes omheen, maar ik vraag toch maar voor de zekerheid aan de suppoost of ik het werk mag betreden. ‘Geen probleem’, antwoordt ze. Het blijkt de bedoeling te zijn. De vloer doet me door de kleuren en patronen zowel denken aan de idyllische Andalusische kust als aan het soort Arabische ornamentiek dat je nog volop in steden als Granada en Sevilla vindt. Naast de installatie is een film te zien over de totstandkoming van het werk. Je ziet mannen in ontbloot bovenlijf zagen en knutselen in een werkplaats direct aan zee. Ze werken met gevonden afvalhout van bootwrakken die langs de oever te vinden zijn. Al met al geeft het een zorgeloze impressie. Je zou bijna Eurythmics weer opzetten: ‘I travelled the world and the seven seas. Everybody is looking for something.’ De realiteit achter het gebruikte materiaal geeft het geheel echter een andere smaak. De latjes vormen resten van boten waarmee vluchtelingen de gevaarlijke overtocht over de Middellandse Zee waagden. De titel van het werk, Mar Negro, duidt subtiel dit thema aan door naar de huidskleur te verwijzen van zovelen die in de zee verdronken. Bij nader inzien lijkt het toch niet de plek om een dansje te maken.
Voorzichtig loop ik de gekleurde zwarte zee op, om zo min mogelijk de nog resterende lakresten van de bootjes aan te tasten. Nu ik terugdenk aan Sweet Dreams, merk ik dat ook andersom, Mar Negro mijn interpretatie van de film beïnvloedt. Na het bekijken van Sweet Dreams, had ik de filmlocatie opgezocht. Ik wilde de dansvloer van het barokke paleis in het echt zien en staan waar de tangodansers stonden, om te kijken hoe de blik vanuit de film zou zijn. Tot mijn teleurstelling was de balzaal nou juist de enige ruimte in het museum die je niet mocht betreden. Linten zorgden ervoor dat de bezoekersvoeten de nog intact gebleven houten vloer niet aantastten. Kortom, de dansvloer was gesloten, alsof de agenten nog letterlijk de ruimte bezet hielden met hun dans. Bij Mar Negro is de beweging andersom. De al loslatende verf van de bootjes die langs de kust weg lagen te rotten zal nog verder slijten door de voeten van de bezoekers. Juist dit achteloze, geeft het werk zowel zijn toegankelijke karakter als wrede ondertoon. Het maakt enerzijds de levens waar we dagelijks over in het nieuws lezen fysiek tastbaar, als een katholieke relikwie die je letterlijk met het vlees en bloed van een heilige verbindt. Anderzijds ontkent de beweging van het eroverheen lopen juist deze respectvolle aandacht. Wie geen tijd neemt om de video met het werk in verband te brengen, mist waarschijnlijk zelfs de betekenis achter het materiaal en vormt zelf een beeld van desinteresse in het leed.
Hoewel ik eerder de houten vloer aan Arabische ornamentiek had verbonden, legt Aires hier een ander verband. Voor hem roepen houten vloeren de associatie op van chique huizen in het noorden van Europa. Jarenlang woonde en werkte hij in Nederland en Vlaanderen, waar het hem opviel hoe anders de huizen waren. ‘In Cádiz zijn de vloeren bijna altijd van steen’ vertelt hij, ‘een goedkope manier om het huis koel te houden.’ Het omvormen van het afvalhout van zijn geboortedorp tot een sierlijke houten vloer lijkt dan ook een geste die dit arme zuiden met het rijke noorden verbindt. Kortom, waar we ook over spreken, elk element van zijn beeldtaal blijkt te wemelen van de politieke en culturele associaties.
De connotaties van gender, illegaliteit en migratie die om beide werken van Aires zwerven raken allemaal op een bepaalde manier aan de politieke situatie van vandaag. Zowel de vluchtelingencrisis als de groeiende kritiek op mannelijke dominantie, oftewel de invloed van het feminisme, worden door verschillende politici weggezet als gevaren voor de westerse cultuur. Angstvallig lijken ze Europa te willen beschermen tegen deze invloeden door steeds meer politie in te zetten en in Spanje zelfs het machogeweld dat daarmee gepaard gaat weg te stoppen. Het drijvende idee erachter lijkt te zijn dat alles zou moeten blijven hoe het was, als de afgezette dansvloer in Museo Cerralbo die slechts vanaf de zijlijn bekeken mag worden. Het is alsof men over de cultuur zegt: niet aanraken! No flash!
Deze politieke werkelijkheid levert de absurde situatie op waarin je de wet kunt overtreden door twee mannen de tango te laten dansen. In plaats van terug te grijpen naar een schijnbaar beheersbaar verleden van ordelijke rolpatronen en klassieke cultuur, opent Aires een nieuwe weg. Zijn werken lijken zich bewust op de rand van de wet te bevinden, om zo de politieke en culturele orde uit te dagen. In zijn Europa dansen de suppoosten door de paleizen en vormen aangespoelde bootjes een herinnering aan een waaier van culturele geschiedenis. Zijn kunst vervaagt duidelijk gestelde grenzen – tussen vluchteling en Europeaan, het rijke noorden en het arme zuiden of wat als mannelijk en vrouwelijk wordt beschouwd. Bij het opnieuw bekijken van Sweet Dreams, valt mijn oog op de vele krasjes op de dansvloer die door de HD-kwaliteit van de film goed te zien zijn. Van de rubberen zolen van de agenten of het museumpubliek kunnen dat geen sporen zijn, weet ik nu. De aangetaste laklaag vormt waarschijnlijk een bewijs van het eens geleefde adellijke leven, net zoals de lakresten van Mar Negro een overblijfsel van het gevaar op zee vormen. In plaats van no flash, zegt de kunst van Aires: raak me aan. Kom in contact met alle levens die achter mij verscholen liggen. Laat je verleiden door de muziek en esthetiek. De dansvloer is geopend.
[i] Exposición: Bailar de arquitectura. (2019). Verkregen op 25 mei, 2019, van teatrofernangomez: https://www.teatrofernangomez.es/actividades/exposicion-bailar-de-arquitectura
[ii] De citaten van Carlos Aires en aanvullende informatie over de totstandkoming van zijn werk zijn gebaseerd op een interview dat ik met de kunstenaar hield op 24 mei 2019 in zijn atelier in Madrid.
[iii] Subject: ‘Ley mordaza’ — new public safety law in Spain in clear violation of Articles 11 and 12 on freedom of expression and assembly of the EU Charter of Fundamental Rights. (2015, 18 april). Verkregen op 25 mei, 2019, van europarl.europa: http://www.europarl.europa.eu/doceo/document/E-8-2015-006729_EN.html
De afbeeldingen in dit essay (© Carlos Aires) zijn verkregen met toestemming van de kunstenaar en mogen niet verder verspreid worden zonder zijn permissie.
Carmen van Bruggen 